جوان آنلاین: درختکاری از دیرباز در فرهنگ اسلامی مورد توجه بوده است. کاشت درخت نه تنها یک عمل خیر محسوب می‌شود، بلکه فواید زیادی برای محیط زیست و جامعه دارد. با این حال، ذهنیت رایج این است که درختکاری ضرورت ندارد و حکم فقهی الزامی همچون وجوب برای آن وجود ندارد. اینجا باید به این آموزه پذیرفته شده در فقه توجه نمود که با تغییر شرایط و پیچیده شدن روابط انسان با طبیعت، احکام ناظر به طبیعت قابل تغییر و ارتقا هستند، بنابراین باید به موضوع درختکاری از دیدگاهی جدید نگریست و به سمت الزام در این زمینه حرکت کرد. درختکاری نه تنها یک عمل اولویت‌دار است، بلکه با تغییر شرایط، باید به آن به عنوان یک وظیفه ضروری نگاه کرد. از حیث فقهی با استناد به نظریه تبدل موضوع می‌توان به احکام فقهی جدیدی درباره محیط زیست دست یافت و درختکاری را در دایره تکالیف الزامی جای داد.
محیط‌زیست و فقه
اساساً محیط زیست را نباید در کنار موضوعات دیگر و هم‌عرض با آنها دید، بلکه باید به عنوان خاستگاه و زیرساخت موضوعات دیگر به محیط زیست نگاه کرد. تحقیق درباره هوا، آب، خاک، گیاهان، حیوانات و فضا از حیث محیط زیستی یکی از نیاز‌های امروزین است و رشته‌های متعدد علمی برای هر یک از این مؤلفه‌های اساسی طبیعت تأسیس شده‌اند. مباحث مربوط به درختکاری یکی از مسائل مورد ابتلا در این زمینه است. در این راستا، درختکاری به عنوان یک عمل ضروری در نظر گرفته می‌شود و فواید زیادی دارد. درخت نه تنها هوا را تصفیه می‌کند، محیط را سرسبز می‌سازد و مناظری زیبا را پدید می‌آورد، بلکه پناهگاه حیات وحش و مانع آسیب به خاک و یک جزء مهم از زنجیره حیات است. برخی درختان بیابان‌زدا هستند و برخی مانع فرسایش آبی و بادی خاک می‌شوند. درختان مثمر (میوه‌دار) و غیر مثمر (بدون میوه) هر کدام نقش خود را در طبیعت دارند. بر اساس مراتب مختلف در فواید و آثار درختان باید منظومه‌ای از انواع درختان با مراعات ملاحظات اقلیمی و نیاز‌های متعدد جامعه از جمله امنیت غذایی و پاکسازی هوا داشته باشیم تا از وجود درختان بیشترین بهره‌مندی را داشته باشیم. در حوزه علمیه نیز حرکت‌هایی به سمت محیط زیست و فقه محیط زیست انجام شده و هدف این است که در حوزه‌های مالکیت، بهره‌برداری، مدیریت، نظارت، آلایندگی، حقوق نسل‌های آینده، حفظ و پایدارسازی محیط زیست، تولیدات فقهی و مبانی حقوقی تولید شود. در این میان، درختکاری یکی از اجزای مهم قابل بحث در فقه و حقوق است.
تغییر شرایط و تبدل موضوع
با پیشرفت تکنولوژی و تحول روابط انسان با طبیعت، میزان نیاز به درختکاری نیز تغییر کرده است. در گذشته، درختکاری بیشتر به عنوان یک عمل خیر مستحب در نظر گرفته می‌شد، اما امروزه با توجه به اهمیت روزافزون محیط زیست، باید به آن به عنوان یک عمل ضروری نگاه کرد. این تغییر شرایط را می‌توان به عنوان تبدل موضوع در نظر گرفت. تبدل موضوع به این معناست که با تغییر شرایط و موضوعات، احکام فقهی نیز متناسب با تغییر موضوع تغییر می‌یابند. هر موضوعی، حکم متناسب با خود را می‌طلبد، بنابراین، این بیان که گفته شود حکم درختکاری از استحباب به وجوب تغییر یا نقش حکومت در محیط زیست و خصوص درختکاری در ایران، ۱۵ اسفند هر سال به عنوان روز درختکاری نامگذاری شده است. این روز فرصتی است تا مردم به اهمیت درختکاری پی ببرند و در کاشت نهال و حفاظت از محیط زیست مشارکت کنند. در این روز، نهاد‌های دولتی و غیردولتی به کاشت درخت می‌پردازند و مردم را به این عمل خیر دعوت می‌کنند.
حکومت اسلامی باید در حفاظت از محیط زیست و اجرایی شدن احکام فقهی در این زمینه نقشی فعال داشته باشد. اگر احکامی در گذشته فقط استحباب داشته‌اند، ممکن است با تغییر شرایط به وجوب و ضرورت در شرایط جدید تبدیل شوند. این
تغییرات باید از سوی حکومت اسلامی و در راستای داده‌های فقهی مورد توجه واقع شود. از سوی دیگر، حکومت باید ضمن ارزیابی شرایط جدید و ارسال آن به مجامع فقهی، در صدور احکام فقهی متناسب با نیاز‌های زمان نقش ایفا کند. از این رو ارتباط بین حکمرانی و دستگاه فقاهت یک امر ضروری است. تأسیس مؤسسه موضوع شناسی فقهی و راه‌اندازی ستاد‌های راهبری به عنوان حلقه وصل بین حاکمیت و فقاهت در حوزه‌های علمیه اقداماتی حوزوی در همین راستاست و از پشتوانه توجیه منطقی در راستای حکمرانی اسلامی برخوردار است.
مشارکت مردمی در درختکاری
مشارکت مردم در حفاظت از محیط زیست و درختکاری بسیار مهم است. گرچه اکنون گروه‌های مردمی اهمیت درختکاری را می‌دانند و در کاشت نهال و مراقبت از درختان مشارکت می‌کنند، اما بسیاری از گروه‌های اجتماعی هنوز وارد این فضا نشده‌اند. باید دانست که مشارکت عمومی در درختکاری، نه تنها به محیط زیست کمک شایانی می‌کند و به عنوان یک عمل خیر پر ثواب به حساب می‌آید، بلکه همبستگی اجتماعی و انسجام ملی را نیز تقویت می‌کند، زیرا اهتمام به حفظ محیط زیست، نقطه تلاقی همه گروه‌های اجتماعی با طیف‌های مختلفی از اندیشه و سلایق است.
نتیجه‌گیری
درختکاری نه تنها یک عمل اولویت‌دار است، بلکه با تغییر شرایط، باید به آن به عنوان یک وظیفه ضروری نگاه کرد. از حیث فقهی با استناد به نظریه تبدل موضوع، می‌توان به احکام فقهی جدیدی درباره محیط زیست دست یافت و درختکاری را در دایره تکالیف الزامی جای داد. حکومت اسلامی باید در این زمینه نقشی فعال داشته باشد و با زمینه‌سازی برای مشارکت حداکثری مردم به حفاظت از محیط زیست و زمینه‌سازی برای پیاده شدن احکام فقهی در این زمینه بپردازد. با این راهبرد، نه تنها گام بلندی در حفظ محیط زیست برداشته می‌شود، بلکه با همدلی اجتماعی و فرهنگی به یک جامعه و زیست پایدار و سالم نزدیک خواهیم شد.
* پژوهشگر فقه و حقوق محیط زیست
